Een grotendeels blauwe lucht, de ondergaande zon en in de verte een rimpelloos meer, geflankeerd door groene bossen. Wie ‘The Eve of the Deluge’ van John Martin (1789-1854) voor het eerst aanschouwt, zou het kunnen opvatten als een onschuldig landschapstafereel. Maar wie beter kijkt, ziet een oeroud en bijbels schouwspel waar grimmige thematieken naar boven komen, thema’s die niet alleen in de tijd van de schilder van belang waren, maar ook vandaag de dag weer zeer actueel zijn.
Waar kijken we naar? De titel van het schilderij zegt genoeg: de scène geeft de vooravond weer van de grote bijbelse zondvloed. Op de voorgrond bevindt zich een kleine groep mensen rondom een liggende man. Het is Methusalem, wiens einde zichtbaar nadert. Hij heeft Noach opdracht gegeven een boekrol te openen, waarin wordt voorspeld dat de constellatie van maan, zon en komeet een aankondiging is van een grote vloed die de aarde zal vernietigen. In de vallei drommen mensen samen, niet uit angst maar uit onwetendheid en om feest – en het leven – te vieren. Wie goed kijkt ziet in de verte op een uitstekende rots de ark liggen, de boot die de redding betekent voor Noach en zijn familie.
John Martin
John Martin, geboren in revolutiejaar 1789, begon zijn prille carrière als koets- en glasschilder. Eenmaal verhuisd naar Londen, ontwikkelde hij zich als schilder van bijbelse en mythologische thema’s, met een sterke nadruk op het ‘sublieme’, een aspect dat binnen de Romantiek trachtte een emotionele reactie op te wekken bij de toeschouwer. Martin wilde met zijn schilderijen overweldigen. Hoewel ‘The Eve’ nog als lieflijk kan worden beschouwd, zijn veel van zijn werken taferelen van meeslepende, en niet zelden bovennatuurlijke gebeurtenissen, evenementen waar mensen ondergeschikt zijn aan het natuurgeweld. We zien dit bijvoorbeeld in werken als ‘The Destruction of Sodom and Gomorrah’ en – waarschijnlijk zijn bekendste werk – ‘Belshazzar’s Feast’, maar nog meer in de apocalyptische schilderijen als ‘The Deluge’ en ‘The Great Day of his Wrath’.
Voor dit laatste schilderij, over het einde van de wereld, zou Martin de inspiratie hebben verkregen tijdens een treinreis door het Britse Midland, waar industrie het landschap in grote mate had veranderd. Het was niet alleen op technologisch vlak een tijd van verandering. De industrialisatie had een ontwikkeling van een arbeidersklasse tot gevolg die in toenemende mate een instrument werd voor het grootkapitaal. Binnen de wetenschap werden grote ontdekkingen gedaan over de ouderdom van de aarde en de mens, inzichten die ook hun weerslag hadden op de theologie. In politiek opzicht waren het ook roerige tijden, en zocht Europa na Napoleon naar een nieuw evenwicht. Dat Martins werk doorspekt was van apocalyptiek, was in die zin geen verrassing: een verandering van tijdperk leek aanstaande.
Vijf parallellen
Martins gevoelens over een snel veranderende wereld zijn herkenbaar. Ook wij zijn afgelopen decennia geconfronteerd met meerdere crises, evenals met snelle ontwikkelingen op technologisch, wetenschappelijk en geopolitiek vlak. Begeven wij ons ook aan de vooravond van een vloed? Aan de hand van vijf aspecten van Martins schilderij zijn interessante parallellen te trekken.
1. De overweldigende natuur. Noachs familie en de ark zijn slechts een klein onderdeel van het schilderij. De mens is eigenlijk maar een voetnoot in al het natuurgeweld. Recente natuurrampen – bosbranden en overstromingen lijken elkaar steeds sneller op te volgen – laten zien dat als het erop aankomt de mens hier niet tegen opgewassen is. Daarnaast lijkt door nieuwe kosmologische ontdekkingen de plaats van de mens in het heelal steeds onbeduidender te worden.
2. De tekenen des tijds. De rode zon, de maan en de komeet in een specifieke constellatie; het was een omen dat weinig goeds betekende voor Noach en de zijnen. Sommigen voelen vandaag met hen mee, wanneer de polen weer verder zijn weggesmolten, er weer een nieuw hitterecord is verbroken, maar ook als we concluderen dat we onze eigen geavanceerde financiële en technologische systemen niet meer doorgronden.
3. De voorlopers. Je moet ze echter wel als waarschuwingen wíllen en kúnnen zien. Noachs familie had overgedragen kennis die hen de tekenen liet herkennen. Of waren ze bereid zich te verdiepen in deze kennis? De voorlopers van nu – zijn het wetenschappers? Is het de woke-community, de pleitbezorgers voor een duurzaam leven? – maken zich in elk geval zorgen. En zien een bijna onomkeerbare ramp voor zich voltrekken.
4. De wegkijkers. Niet iedereen laat zich gezeggen door tekenen en trends. De dansende en doorlevende massa in de vlakte zijn in elk geval onwetend, bewust of niet. Het is aantrekkelijk om de lijn door te trekken naar zogenaamde ‘klimaatontkenners’ van vandaag, of zij die menen dat ze ‘niets meer mogen’. Maar het zit dieper in de mens. Vliegen is verleidelijk, consuminderen is lastig, de aantrekkingskracht van technologie voelen we allemaal. Maar in de massa kunnen we meedeinen en onszelf onderdompelen. Hier verschuilen we ons, met ons gedrag, achter de schouders van anderen.
5. De redding. De uitweg of redding ligt niet voor het oprapen, je moet er naar zoeken, zoals naar de ark op ‘The Eve’. Er is blijkbaar geen prominente plek voor dit bouwkundige en technologische hoogstandje. Misschien omdat de daadwerkelijke redding voortkwam uit het gedrag van Noach en zijn familie, waardoor zij behouden mochten blijven? Ook vandaag liggen de oplossingen niet voor het oprapen, maar ook nu zijn het technologie en menselijk gedrag waar hoopvol naar wordt gekeken.
Voor de vloed
Het werk van John Martin lijkt in deze tijd weer meer zeggingskracht te krijgen. In 2011 werd zijn werk in Tate Britain tentoongesteld onder de titel ‘Apocalypse’. In een bijbehorend boek schreef cultuurhistoricus Barbara Morden: ‘… ook wij leven in een periode van onzekerheid en verandering. Profeten lezen de ‘tekenen’ van de tijd en kondigen het einde van de geschiedenis, massale uitsterving en kosmische chaos aan. Dit gaat gepaard met een ongemakkelijke opwinding en verwachting van een nieuwe orde die oprijst uit de ruïnes van de oude. Martin lijkt opnieuw de man van dit moment te zijn.’
Ik zou nog specifieker willen aanvullen: niet alleen is John Martin weer de man voor onze tijd, maar zijn werk ‘The Eve of the Deluge’ is bij uitstek het schilderij voor vandaag, en is een uitstekend vertrekpunt voor de duiding van actuele crises, trends en ontwikkelingen.
Luister hier naar de bijbehorende podcast-aflevering.
